বিতর্ক: ফেচীবাদ আৰু মার্ক্সবাদ

ময়ূৰ চেতিয়া

(নতুন পদাতিক,  ডিচেম্বৰ ২০১৪ সংখ্যাত প্রকাশিত)

জয়ৰছ বানাজীৰ ‘ফেচীবাদৰ ৰাজনৈতিক সংস্কৃতি’ শীর্ষক লেখনীটোৰ বিষয়ে অৱনী বৰঠাকুৰদেৱে (নতুন পদাতিক, জুলাই ২০১৪ সংখ্যাত) কৰা মন্তব্যখিনিৰ পটভূমিত আমিও কিছু কথা কব বিচাৰিছোঁ। আলোচনাৰ সুবিধাৰ বাবে আমাৰ বক্তব্যখিনি পইণ্ট অনুসৰি শ্রেণীৱদ্ধ কৰি লৈছোঁ :

১) আমি বুজি পোৱা মতে বানাজীয়ে ফেচীবাদৰ সৈতে পুঁজিৰ এটি ওচৰ সম্পর্ক (relation) থকাৰ কথাটো অস্বীকাৰ কৰা নাই। কিন্তু ‘সম্পর্ক থকা’ আৰু ‘পুঁজিপতিসকলে নিজেই ফেচীবাদৰ সৃষ্টি কৰা’ – এই দুটা কথাৰ মাজত তফাৎ আছে। বানাজীয়ে সঠিকভাৱেই কৈছে যে পুঁজিপতিসকলে ফেচীবাদীহঁতক সহায় সমর্থন কৰাৰ কথাটোৰ প্রতি আঙুলিয়াই দিয়েই ফেচীবাদৰ গতিৰেখা (dynamics) বা লজিক বুজিব পৰা নাযাব। শেষ অর্থত(in the last instance) ফেচীবাদে পুঁজিপতিসকলক নিশ্চয়েই লাভাম্বিত কৰে আৰু সেয়েহে সংকটত পৰা যেন অনুভৱ কৰিলেই প্রায়ে পুঁজিপতিসকলে ফেচীবাদী দল সংগঠনক সমর্থন কৰা আৰম্ভ কৰে। কিন্তু তাৰ অর্থ এইটো নহয় যে খোদ পুঁজিপতিসকলে নিজেই ফেচীবাদৰ সৃষ্টি কৰিছে। ফেচীবাদ হৈছে আপেক্ষিকভাৱে স্বায়ত্ত(relatively autonomous) এক সামাজিক-ৰাজনৈতিক আন্দোলন। আমি বুজা মতে মূলতঃ সমাজৰ বিভিন্ন পেটি-বুর্জোৱা অংশসমূহৰ পৰাই ফেচীবাদী মতাদর্শৰ জন্ম হয় (এই কথাটো হয়তো বানাজীয়ে স্পষ্টকৈ উল্লেখ কৰাটো প্রয়োজনীয় আছিল)। পুঁজিবাদী সামাজিক ব্যৱস্থাৰ বিভিন্ন ধৰণৰ ৰাজনৈতিক-আর্থিক তথা সামাজিক-আধ্যাত্মিক সংঘাত/অন্যায়/প্রশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰি পেটি বুর্জোৱাই হাবাথুৰি খায়। তেওঁলোকে শ্রমিকৰ দর্শন অর্থাৎ মার্ক্সবাদৰ ওচৰত এই প্রশ্নসমূহৰ উত্তৰ বিচাৰিব পাৰিলেহেতেন। কিন্তু পেটি বুর্জোৱাই শ্রমিকক অৱজ্ঞাৰ দৃষ্টিৰে চায়। সেয়েহে নিজৰ সামাজিক স্থিতিৰ পৰা তললৈ গৈ শ্রমিকৰ মার্ক্সবাদ গ্রহণ কৰাৰ প্রশ্ন সাধাৰণতে নুঠে। আনহাতে পেটি বুর্জোৱাই বৃহৎ পুঁজিপতিসকলকো ঘৃণা কৰে। সেয়েহে তেওঁলোকে এখন বৈকল্পিক পৃথিবীৰ কল্পনা কৰে য’ত বৃহৎ পুঁজিপতিৰ দপদপনিও নাথাকিব আৰু ‘সকলোৱেই’ (অর্থাৎ পেটি বুর্জোৱাহঁতে) সমতামূলকভাৱে থাকিব পাৰিব (অৱশ্যে দেশ কাল ভেদে বৃহৎ বুর্জোৱাৰ প্রতি পেটি বুর্জোৱাৰ দৃষ্টিভংগীৰ কিছুপৰিমাণে পার্থক্যও থাকিব পাৰে)। সমস্যাটো হৈছে যে এনে এক বৈকল্পিক ব্যৱস্থা নির্মাণ কৰাটো অসম্ভৱ। ‘পেটি বুর্জোৱা সমাজ ব্যৱস্থা’ বুলি কোনো ব্যৱস্থা থাকিব নোৱাৰে; হয় সি এক প্রকাৰৰ পুঁজিবাদেই হব লাগিব নতুবা সমাজবাদ হব লাগিব। আন কথাত কবলৈ গলে সমাজৰ প্রকৃত প্রশ্নসমূহ বিশ্লেষণ কৰাৰ ক্ষেত্রত পেটি-বুর্জোৱাহঁত অক্ষম। পুঁজিবাদৰ কোনো বৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ দাঙি ধৰিব নোৱাৰাৰ বাবে অৱশেষত সিহঁতে পুঁজিবাদৰ ওচৰতেই আত্ম-সমর্পণ কৰে। এইখিনিতে বানাজি কথিত বিভিন্ন ধৰণৰ অৱদমনৰ সংস্কৃতিৰ প্রাদূর্ভাৱৰ প্রসংগটো আহে। সিবিলাকৰ অহৰহ প্রভাৱৰ ফলস্বৰূপে, অর্থনৈতিক সংকটৰ সময়ত উদাৰবাদী বা বাওঁপন্থীসকলৰ বিপৰীতে জনগনে ফেচীবাদৰ ফালেই ঢাপলি মেলাটো সহজ হৈ পৰে। ফেচীবাদীহঁতে কঠিন প্রশ্ন একোটাৰ সৰল আৰু বিভ্রান্তিকৰ উত্তৰ একোটাহঁত দাঙি ধৰে। তদুপৰি সিহঁত সর্বদা কোনো বলিৰ পঠাৰ ধাণ্ডাত থাকে। কেতিয়াবা এই বলিৰ পঠাৰ চিনাক্তকৰণ ইহুদীসকলৰ ৰূপত কৰা হয়, কেতিয়াবা মুছলমানসকলৰ ৰূপত। আবেগসর্বস্বতা হৈছে ফেচীবাদী মানসিকতাৰ অন্যতম মূল বৈশিষ্ট। এনে স্থিতিত সমাজত পূর্বৰে পৰা থকা বিভিন্ন ধৰণৰ অৱদমনমূলক সংস্কৃতিৰ প্রাদূর্ভাৱৰ ফলত ফেচীবাদৰ বিকাশৰ পথ আৰু অধিক সূচল হৈ পৰে। সেয়েহে বানাজিয়ে বাৰম্বাৰ বিভিন্ন ধৰণৰ অৱদমনমূলক সামাজিক-সাংস্কৃতিক গাঁথনি, পূর্বাগ্রহ আদিৰ বিৰুদ্ধে সংগ্রামৰ প্রয়োজনীয়তাৰ কথা দোহাৰিছে। 

লিভ ইন টুগেদাৰ কৰা এজনী ছোৱালীৰ চিঠি

মূলঃ scroll.in

অনুবাদঃ ময়ূৰ চেতিয়া

('নতুন পদাতিক' আলোচনীৰ ডিচেম্বৰ, ২০১৪ সংখ্যাত প্রকাশিত)

আজি কিছুদিন ধৰি ভাৰতৰ বিভিন্ন অঞ্চলত ৰাষ্ট্রীয় স্বয়ংসেৱক সংঘ(RSS)ৰ ছাত্র সংগঠন অখিল ভাৰতীয় বিদ্যার্থী পৰিষদে(ABVP) লিভ-ইন-টুগেদাৰৰ বিৰুদ্ধে অভিযান চলাই ফুৰিছে। তেওঁলোকৰ যুক্তি হৈছে ই বোলে “ভাৰতীয় সংস্কৃতি তথা বৈবাহিক-অনুষ্ঠান বিৰোধী বস্তু।” আমোদজনকভাৱে, বিদ্যার্থী পৰিষদে দাবী কৰা মতে, এই পদক্ষেপটি হেনো “মহিলাৰ ওপৰত হোৱা অত্যাচাৰ সম্পর্কে সামাজিক সচেতনতা বৃদ্ধি কৰা” অভিযানৰ অংশবিশেষ হিচাপেই হাতত লোৱা হৈছে!

বিদ্যার্থী পৰিষদৰ দিল্লী শাখাৰ চেক্রেটেৰী চাকেট বহুগুণাই বাতৰি কাকতৰ সৈতে হোৱা এটি কথোপকথনত দাবী কৰিছে, “এনে বেছিভাগ সম্পর্কই দীর্ঘস্থায়ী নহয়।...আমি দিল্লীৰ বিভিন্ন কলেজলৈ গৈ এই সম্পর্কীয় কেচসমূহ অধ্যয়ন কৰিম আৰু মহিলাসকলক এনে সম্পর্কৰ অপকাৰিতা সম্পর্কে সচেতন কৰিম”। বিদ্যার্থী পৰিষদৰ ৰাষ্ট্রীয় চেক্রেটেৰী ৰোহিত চেহেলৰ মতে – “আমি লক্ষ্মৌ চহৰত কিছু দিন আগেয়ে এই বিষয়ে এখনি কর্মশালা আয়োজন কৰিছিলোঁ, যত আমি ছোৱালী অংশগ্রহণকাৰীসকলৰ সৈতে আলোচনা কৰিছিলোঁ”।

শ্রীমান চেহেল আদিৰ বক্তব্যৰ প্রত্যুত্তৰ হিচাপে জৱাহৰলাল নেহৰু বিশ্ববিদ্যালয়ৰ এগৰাকী বাওঁপন্থী নাৰীবাদী ছাত্রীয়ে এই মুকলি চিঠিখন লিখিছেঃ


...................................................................

চেহেল মহাশয়,

মোৰ এজন বয়ফ্রেণ্ড আছে। সি ঘৰুৱা কাম-কাজতো পাকৈত আৰু আমি দুয়োজনেই সমানে ঘৰৰ কামবোৰ ভগাই লওঁ। কেৱল সেয়াই নহয়; জীৱনত কোনো সংকট বা সমস্যা আহিলে আমি ইজনে সিজনৰ ওপৰত ভৰষা কৰিব পাৰোঁ; মানসিকভাৱে ইজন সিজনৰ আশা, আকাংক্ষা, আবেগ-অনুভূতিৰ সমভাগী হব পাৰোঁ। দিনটোৰ কামৰ শেহত (সময়ৰ কোনো বাধা নিষেধ নোহোৱাকৈ) তাৰ কাষলৈ, ঘৰলৈ ঘূৰি আহোঁতে কেনে সুন্দৰ অনুভৱ হয়, সেয়া হয়তো আপুনি বুজিব নোৱাৰিব।

মই আৰ এছ এছৰ কর্মীৰে পূর্ণ ঘৰ এখনৰ পৰা অহা ছোৱালী। মা-দেউতাই মোক বি এ পাছ কৰাৰ পাছতেই (তেওঁলোকে জাত-পাত, ধর্ম ইত্যাদি চাই পচণ্ড কৰা) লৰা এজনলৈ বিয়া দি দিব খুজিছিল।মই আগলৈ পঢ়িব খোজোঁ বুলি বাৰম্বাৰ কোৱাৰ পাছতো তেওঁলোকে বিষয়টো বাৰে বাৰে উত্থাপন কৰি মোক অশান্তি কৰিবলৈ নেৰিলে। মই আনকি শান্তিত পঢ়িবও নোৱাৰা হলোঁ।

এইমাত্র বাতৰিত পঢ়িলো – আপোনালোকে হেনো মহিলাসকলৰ বাবে সন্মান দাবী কৰিছে। পিছে মহিলাক সন্মান কৰাৰ অর্থ এইটো নহয় যে আপোনালোকে মহিলাৰ বাবে ভাল কি, বেয়া কি – সেইটো ঠিৰাং কৰি দিব। বৰঞ্চ মহিলাসকলে নিজে নিজৰ জীৱনৰ বিষয়ে লোৱা সিদ্ধান্তসমূহক সন্মান জনাব পাৰিলেহে তেওঁলোকক প্রকৃত সন্মান জনোৱা হব। কেতিয়াবা মহিলাই NO বুলিও কব; সেইটোকো আপোনালোকে সন্মান কৰিব পাৰিব লাগিব। মানুহ হিচাপে মহিলাসকলৰো নিজস্ব বিবেচনা-বুদ্ধি, শক্তি আছে। নিজৰ জীৱনটোৰ বিষয়ে নিজেই সিদ্ধান্ত লব পৰাকৈ তেওঁলোক সক্ষম; এই কথাটো প্রথমে স্বীকাৰ কৰিব পাৰিলেহে আপোনালোকে মহিলাসকলক প্রকৃতপক্ষে সন্মান জনাব পাৰিব।

মোৰ বয়ফ্রেণ্ডৰ সৈতে মোৰ সম্পর্কটো যদি সফল নহয়ো, তথাপিও মই নাভাবোঁ যে তাতেই মোৰ জীৱনটো শেষ হৈ যাব (অৱশ্যে আপোনাৰ পিতৃতান্ত্রিক দুনীয়াখনত সেইটোৱেই হব পাৰে, নহয় জানো?)। মোৰ বাবে সেইটো কোনো জীৱন-মৰণৰ প্রশ্ন নহয়; কিয়নো মোৰ অস্তিত্ব, মোৰ পৰিচিতি মই ভালপোৱা লৰাজনৰ ওপৰত নির্ভৰশীল নহয়। মই কোনজন পুৰুষক সংগী হিচাপে লৈছোঁ – এই কথাটোৱেই মোৰ পৰিচিতি, মোৰ অস্তিত্বক সংজ্ঞায়িত কৰিব নোৱাৰে। সম্পর্কটো শেষ কৰাৰ সিদ্ধান্ত ময়োতো লব পাৰোঁ! আৰু এনেও, মোৰ সম্পর্কটো সফলেই হওঁক বা বিফলেই হওঁক, তাৰ চিন্তা মই নিজেই কৰিম। সেয়া আপোনাৰ বিজনেছ নহয়। লিভ-ইন সম্পর্কবোৰ, ভাল পোৱাৰ অনুভৱবোৰ বৰ সুন্দৰ, জানেনে?

আৰু এটা কথা কওঁ – মই ভাল পোৱা লৰাজন আক’ মুছলমান [হিন্দুত্ববাদী কথিত লাভ জেহাদৰ প্রতি লেখিকাৰ কটাক্ষ - অনুবাদক]। অৱশ্যে আমি দুয়োজনেই নাস্তিক, আমাৰ ধর্ম বা জাত-পাত সূচক পৰিচিতিৰ সৈতে আমাৰ সম্পর্কটোৰ কোনো সম্বন্ধ নাই। আপুনি হয়তো এইবোৰ কথা বুজিয়েই নেপাব, নহয় জানো?

বিঃ দ্রঃ মাজে সময়ে আমি একেলগে ড্রিংকছো কৰোঁ; ঘৰৰ বেলকনিত একেলগে বহোঁ, সংসাৰৰ অজস্র কথা পাতোঁ। আনফালে আপোনালোকৰ সৈতে, আপোনালোকৰ দৰে মানসিকতাৰ লোকসকলৰ সৈতে (যাৰ ভিতৰত মোৰ মা-দেউতাও আছে), আমাৰ সংগ্রামখনো চলি থাকিব।

মৰমেৰে, চাহিল কুৰেশ্বিৰ সৈতে

অপর্ণা মাহিয়াৰিয়া

কার্ল মার্ক্সৰ বিপ্লৱী চিন্তাধাৰাঃ চতুর্থ অধ্যায়ঃ মার্ক্সৰ পদ্ধতি

Original: The Revolutionary Ideas of Karl Marx by Alex Callinicos
Translation: Mayur Chetia

হেগেলে এক যুক্তিবাদী পদ্ধতি আৱিষ্কাৰ কৰিছিল, কিন্তু একেসময়তে ই বিভিন্ন প্রকাৰৰ ৰহস্যবাদৰ মাজত আৱদ্ধ হৈ ৰৈছিল।  ভবিষ্যতে আকৌ যদি  কোনো সুযোগ পাওঁ, সাধাৰণ পাঠকৰ সুবিধার্থে এই পদ্ধতি সম্পর্কে দুই বা তিনি পৃষ্ঠা মান লিখাৰ কথা ভাবিছোঁ। (এংগেলছলৈ মার্ক্সৰ পত্র, জানুৱাৰী, ১৮৫৮ চন)।

মার্ক্সৰ এই ইচ্ছা কেতিয়াও পূর্ণ নহল। ফলতঃ আজি বহুদিন ধৰি মার্ক্সৰ পদ্ধতি বিষয়ক বিভিন্ন আলোচনাই মার্ক্সবাদীসকলৰ মাজত তীব্র বিতর্কৰ সৃষ্টি কৰি আহিছে। বর্তমানৰ অধ্যায়টোত এই সম্পর্কীয় সকলোবোৰ দিশ উল্লেখ কৰাটো সম্ভৱপৰ নহ’ব। বৰঞ্চ থুলমূলকৈ কিছু কথাৰ অৱতাৰণা কৰি পাঠকৰ আগ্রহ বৃদ্ধি কৰাটোৱেই হৈছে এই অধ্যায়ৰ উদ্দেশ্য।