বাস্তৱ-সম্ভৱ সমাজবাদৰ অর্থনীতি (চতুর্থ অংশ)

 মূলঃ The Economics of Feasible Socialism by Alec Nove

অনুবাদঃ ময়ূৰ চেতিয়া

সমাজবাদৰ অধীনত মূল্য নিয়ম

এতিয়ালৈকে হোৱা আলোচনাৰ ভিত্তিত আমি দেখিলো যে সমাজবাদৰ অধীনতো আর্থিক হিচাপ-নিকাচ, সুযোগ ব্যয়, বিকল্পৰ মাজত চয়ন ইত্যাদিৰ উপস্থিতি থাকিব লাগিব। এইখিনিতে এটা প্রশ্ন সুধিব পাৰি - মার্ক্সৰ মূল্য তত্ত্বই এনে হিচাপ নিকাচত কিবা অৰিহনা যোগাব পাৰিব নেকি? যদি পাৰে, তেনেহলে তাৰ ৰূপ কি হব? যদি নোৱাৰে, আর্থিক হিচাপ নিকাচৰ বৈকল্পিক ৰূপ কেনেধৰণৰ হব? আমি ইতিমধ্যেই আলোচনা কৰিলোঁ যে বুখাৰিনৰ দৰে বহুতো মার্ক্সবাদীয়ে ভাবিছিল যে সমাজবাদৰ অধীনত স্বয়ং অর্থশাস্ত্রৰে বিলুপ্তি ঘটিব।  আমি এইটোও দেখিলোঁ যে লেনিনে এই ধাৰণাটোৰ সৈতে সহজবোধ কৰিব পৰা নাছিল। পাছৰ কালৰ অভিজ্ঞতাই স্পষ্টকৈ দর্শাইছে যে সমাজবাদৰ অধীনতো বিভিন্ন বিকল্পৰ হিচাপ-নিকাচ, মূল্যায়ন, মানদণ্ড আদিৰ প্রয়োজন হব। মার্ক্সীয় অর্থশাস্ত্রৰ এইখিনিত কিবা ভূমিকা থাকিবনে?

বাস্তৱ-সম্ভৱ সমাজবাদৰ অর্থনীতি (তৃতীয় অংশ)

 মূলঃ The Economics of Feasible Socialism by Alec Nove

অনুবাদঃ ময়ূৰ চেতিয়া

প্রাচুর্যতা, অভাৱ আৰু নতুন মানুহ

মার্ক্সে বিশ্বাস কৰিছিল যে পুঁজিবাদে প্রচণ্ড প্রযুক্তিগত বিকাশৰ জৰিয়তে ইতিমধ্যেই উৎপাদনৰ সমস্যাটো সমাধা কৰি পেলাইছে, কিন্তু পুঁজিবাদী উৎপাদন সম্বন্ধবিলাকে সৃষ্টি কৰা হেঙাৰবিলাকৰ ফলত এই সমাধান বাস্তৱক্ষেত্রত কার্যকৰী হব পৰা নাই। বহুতো লিখনীত তেওঁ “উৎপাদনৰ সীমাহীন বিকাশ” তথা “সামাজিক শ্রমৰ চৰম বিকাশ”ৰ কথা লিখিছে যি “অহৰহ আপেক্ষিক অতি-উৎপাদন” সম্ভৱপৰ কৰি তুলিছে[1]। অৱশ্যে বর্ধিত উৎপাদনৰ লগতে মানুহৰ প্রয়োজনবিলাকো যে বৃদ্ধি হয়, সেই সম্পর্কে মার্ক্স সচেতন আছিল। ফৰাচী অর্থনীতিবিদ টার্টাৰিনে ঠিকেই লিখিছে যে মার্ক্সে মানৱ প্রয়োজনবিলাক অসীম বুলি মানি লোৱা নাছিল, সিবিলাকৰ সীমাসংখ্যা থাকে বুলি তেওঁ গণ্য কৰিছিল, কিন্তু একেসময়তে মানৱ প্রয়োজনবোৰ ক্রমান্বয়ে বৃদ্ধি হৈ গৈ থাকে বুলিও তেওঁ স্বীকাৰ কৰিছিল। মার্ক্সে কোনো স্থানু স্বর্ণযুগৰ সপোন দেখুওৱা নাছিল, তথা কমিউনিজমৰ অধীনতো বিনিয়োগ ফাণ্ডৰ প্রয়োজনীয়তা থাকিব বুলি তেওঁ স্বীকাৰ কৰিছিল। একেষাৰ কথাত কবলৈ গলে, মার্ক্সৰ মতে কমিউনিজমৰ অধীনত মানুহৰ ক্রমবর্ধমান প্রয়োজনবিলাক অহৰহভাবে পূর্ণ কৰি যোৱা হব[2]। অর্থাৎ প্রথম অৱস্থাত মানৱ প্রয়োজনবিলাকৰ বিপৰীতে সম্পদৰ কিছু আপেক্ষিক অভাৱ দেখা পোৱা যাব, কিন্তু সেই স্থিতি দীর্ঘ দিন ধৰি বর্তি নাথাকিব।

বাস্তৱ-সম্ভৱ সমাজবাদৰ অর্থনীতি (দ্বিতীয় অংশ)

মূলঃ The Economics of Feasible Socialism by Alec Nove

অনুবাদঃ ময়ূৰ চেতিয়া

প্রথম অধ্যায়

মার্ক্সৰ ঐতিহ্য আৰু সমাজবাদ

মার্ক্সে সমাজবাদী অর্থনীতিৰ বিষয়ে খুউব কমেই লিখি থৈ গৈছে আৰু যিখিনি লিখি থৈ গৈছে তাৰ অধিকাংশই আজিৰ দিনত অপ্রাসঙ্গিক তথা বিভ্রান্তিকৰ বুলিয়েই কব লাগিব। “বাস্তৱ-সম্ভৱ সমাজবাদ” - শীর্ষক শব্দাৱলীৰ জৰিয়তে মই সমাজবাদৰ যিকোনো য়ুটোপিয়ান পৰিকল্পনাৰ পৰা মোৰ বিশিষ্ট মডেলটোক ৰক্ষা কৰিবলৈ যত্ন কৰিছোঁ। প্রায়েই দেখা যায় যে সমাজবাদ শব্দটো এনেকৈ সংজ্ঞায়িত কৰা হয় যেন ইয়াৰ অধীনত কোনো আর্থিক সমস্যা থাকিবই নোৱাৰে। যদি আপুনি ধৰি লয় যে সমাজবাদৰ অধীনত সকলো সম্পদৰেই “প্রাচুর্যতা”(abundance)  দেখা পোৱা যাব, ইয়াৰ অর্থ হৈছে যে তেনে সমাজত কোনো “সুযোগ ব্যয়”(opportunity-cost) নাথাকিব। অর্থাৎ কোনো এবিধ সম্পদ কি কামত ব্যৱহাৰ কৰা হব তথা কি কামত ব্যৱহাৰ কৰা নহব, এইজাতীয় বিভিন্ন বিকল্পৰ মাজত চয়ন কৰাৰ সমস্যাই নাথাকিব। ঠিক  তেনেকৈয়ে যদি এইবুলি ধৰি লোৱা হয় যে সমাজবাদৰ অধীনত এক নতুন মানৱৰ আৱির্ভাৱ হব - যি বুদ্ধিমান, যুক্তিবাদী, সামাজিক, বিবেকবান তথা লালসাহীন হব - তেনে এখন সমাজত  অনুশাসনৰ সমস্যা, প্রেৰণাৰ(incentive) সমস্যা - ইত্যাদিবিলাক নাথাকিবই। যদি ধৰি লোৱা হয় যে সমাজবাদৰ অধীনত সকলোৱেই সমাজৰ সাধাৰণ স্বার্থৰ সৈতে আত্মীয়তাবোধ অনুভৱ কৰিব, তেনেস্থলত সাধাৰণ স্বার্থ বনাম আংশিক/ব্যক্তিগত/গোষ্ঠীয় স্বার্থৰ সংঘাত জাতীয় প্রশ্নবোৰো অপ্রাসংগিক হৈ পৰিব, কেন্দ্রীকৰণ বনাম বিকেন্দ্রীকৰণ জাতীয় প্রশ্নবোৰৰো প্রাসঙ্গিকতা নাথাকিব। যদি ধৰি লোৱা হয় যে উৎপাদন সম্পর্কীয় বিভিন্ন প্রশ্ন যেনে - কি কি উৎপাদন কৰা হব, কিমান পৰিমাণে উৎপাদন কৰা হব, কি পদ্ধতিৰে উৎপাদন কৰা হব, উৎপাদিত সামগ্রী কি কি কামত ব্যৱহাৰ কৰা হব - ইত্যাদিবিলাক পূর্বেই(ex-ante) সঠিকভাবে নির্ধাৰণ কৰি লব পৰা যায়, তেনেস্থলত পাছলৈ(ex-post) সেই সম্পর্কীয় তথ্যবোৰ পৰীক্ষণ কৰি লোৱাৰো কোনো প্রয়োজনীয়তা নাথাকিব। উপযোগী মূল্য আৰু বিনিময় মূল্যৰ মাজত বজাৰৰ জৰিয়তে যি পৰোক্ষ(তথা ত্রুটিপূর্ণ) সম্পর্ক গঢ় লৈ উঠে, তাৰ প্রয়োজনীয়তাও নাকচ কৰিব পৰা যাব তথা সচেতন মানৱ সিদ্ধান্তৰ যোগেৰে কেৱল ব্যৱহাৰৰ বাবে মানুহে বিভিন্ন সামগ্রী নির্মাণ কৰিব। বহুমুখী মানৱ প্রতিভাৰ তীব্র বিকাশৰ ফলত শ্রম বিভাজনো এনে সমাজত নাথাকিব আৰু “চবেই একোজন লিয়োনার্ডো দা ভিঞ্চি হব নোৱাৰিলেও সকলোৱে খুউব সুন্দৰ পেইণ্টিং কৰিব পাৰিব”। চবেই শাসন কৰিব, শাসিত কোনো নাথাকিব। যিহেতু সকলো ন্যস্ত স্বার্থৰ নাশ ঘটিব, কোনো প্রকাৰৰ অধিকাৰ দাবী কৰাৰো প্রয়োজনীয়তা নাথাকিব; কোনো বাধানিষেধমূলক আইন নাথাকিব; আদালত, বিধানপালিকা তথা ন্যায়াধীশৰো প্রয়োজনীয়তা নাথাকিব।  নিশ্চিতভাৱেই ৰাজ্যও নাথাকিব, জাতি-ৰাজ্যও নাথাকিব, বৈদেশিক বা অন্যান্য বেহা-বেপাৰো নাথাকিব। মজুৰী ব্যৱস্থাটোৰ অন্ত পৰিব আৰু লগতে নাশ হৈ পৰিব মুদ্রা-ব্যৱস্থাটোৰো।

কিছুবছৰ পূর্বে বার্টিল্ অলমানে কমিউনিষ্ট সমাজ সম্পর্কীয় মার্ক্সৰ বিভিন্ন মন্তব্য একগোট কৰি  এখন সাৰ-সংকলন প্রস্তুত কৰি উলিয়াইছে। অলমানে দর্শাইছে যে মার্ক্সে আমাক কমিউনিষ্ট সমাজৰ কোনো পদ্ধতিগত বর্ণনা প্রদান কৰি থৈ যোৱা নাই[1]। এনে যিকোনো প্রচেষ্টাক মার্ক্সে আনকি “মূর্খামিপূর্ণ”, “কাম-বন নাইকীয়া”, তথা  “প্রতিক্রিয়াশীল” বুলিও অভিহিত কৰি গৈছে। মার্ক্সৰ বিভিন্ন লেখনীৰ মাজত - বিশেষকৈ পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ সমালোচনামূলক লেখনীৰ  মাজত ভৱিষ্যত ব্যৱস্থাৰ কিছু বহল ইংগিত মাথো দেখিবলৈ পোৱা যায়।

বাস্তৱ-সম্ভৱ সমাজবাদৰ অর্থনীতি (প্রথম অংশ)

মূলঃ The Economics of Feasible Socialism by Alec Nove

অনুবাদঃ ময়ূৰ চেতিয়া

অনুবাদকৰ আগকথা

“ভৱিষ্যত সমাজবাদৰ মডেল কেনে হোৱা উচিত”- এই সম্পর্কে বিগত কেইবাদশক ধৰি ভালেখিনি চিন্তা-চর্চা চলিছে। ছোভিয়েট বিশেষজ্ঞ তথা অর্থশাস্ত্রৰ অধ্যাপক এলেক নভৰ ১৯৮৩ চনত প্রকাশিত The Economics of Feasible Socialism শীর্ষক গ্রন্থখন এই চর্চাৰ ক্ষেত্রখনলৈ অন্যতম অৱদান বুলি কব পৰা যায়। অসমীয়া পাঠকেও যাতে এই চর্চাৰ সৈতে এক পৰিচয় লাভ কৰিব পাৰে, সেয়ে এই গ্রন্থখনৰ এক অনুবাদ আগবঢ়োৱাৰ কথা ভবা হল।

প্রফেছৰ এলেক নভ(১৯১৫-১৯৯৪)-ৰ জন্ম হৈছিল জাৰকালীন ৰাছিয়াত। তেওঁ পিতৃ-মাতৃ দুয়োজনেই আছিল মেনচেভিক বিপ্লৱী। অক্টোবৰ বিপ্লৱৰ পাছত পৰিয়ালটোৱে বৃটেইনলৈ পলায়ন কৰে আৰু তাতেই লণ্ডন স্কুল অফ ইকনমিক্সৰ পৰা তেওঁ শিক্ষা গ্রহণ কৰে। প্রথমে লণ্ডন বিশ্ববিদ্যালয় আৰু পাছলৈ গ্লাছগো বিশ্ববিদ্যালয়ত তেওঁ অধ্যাপনা কৰে। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ অধ্যয়নৰ ক্ষেত্রত প্রফেছৰ নভক বাটকটীয়া বুলি কব পাৰি। ছোভিয়েট অর্থনীতি সম্পর্কে তেওঁ কেইবাখনো গ্রন্থ প্রনয়ণ কৰি গৈছে।