বিপান চন্দ্র আৰু প্রগতিশীল ইতিহাস-চর্চা

('নতুন পদাতিক' আলোচনীৰ ডিচেম্বৰ, ২০১৪ সংখ্যাত প্রকাশিত)

বিগত আগষ্ট মাহৰ ৩০ তাৰিখে ৮৭ বছৰ বয়সত ইতিহাসবিদ বিপান চন্দ্রৰ মৃত্যু হল। ভাৰতীয় মার্ক্সবাদী ইতিহাস চর্চাৰ ক্ষেত্রখনত তেওঁৰ নাম সদায়েই স্মৰণীয় হৈ ৰব। চন্দ্রক আধুনিক ভাৰতৰ ইতিহাস চর্চাৰ ক্ষেত্রখনৰ পুৰোধা ব্যক্তি বুলি কলেও হয়তো বঢ়াই কোৱা নহব। চাবলৈ গলে চন্দ্রৰ পূর্বেই ৰজনী পাম দত্ত, ই এম এছ নম্বুদিৰিপাদ আদিৰ লেখনীত চুর্চুৰীয়াকৈ আধুনিক ভাৰতৰ মার্ক্সবাদী ইতিহাস চর্চাই জন্ম লাভ কৰিছিল; কিন্তু চন্দ্রৰ হাততেই ই পূর্ণ বিদ্যায়তনিক ৰূপ লাভ কৰিলে। আর্থিক জাতীয়তাবাদ, ভাৰতীয় বুর্জোৱা শ্রেণীৰ চৰিত্র, সাম্প্রদায়িকতাবাদ, ভগত সিঙৰ বৌদ্ধিক চিন্তাধাৰা, মহাত্মা গান্ধীৰ জাতীয়তাবাদ আদি বিভিন্ন বিষয় লৈ তেওঁ কুৰিখনতকৈও অধিক গ্রন্থ লিখি থৈ গৈছে। সিবিলাকৰ কেতবোৰ সীমাৱদ্ধতা আজি চকুত পৰিলেও এই সম্পর্কে সন্দেহৰ কোনো থল নাই যে চন্দ্রৰ হাততেই ভাৰতীয় ইতিহাস চর্চাই এক বলিষ্ঠ গতি লাভ কৰিলে।

কার্ল মার্ক্সৰ বিপ্লৱী চিন্তাধাৰাঃ তৃতীয় অধ্যায়ঃ ৰিকার্ডো, ফয়াৰবাখ আৰু হেগেলৰ পৃথিবীত কার্ল মার্ক্স

Original: Chapter 3, "Revolutionary Ideas of Karl Marx" by Alex Callinicos
Translation: Mayur Chetia

ইউট’পিয়ান সমাজবাদীসকলে পুঁজিবাদী ‘সভ্যতা’ৰ  কেতবোৰ সুন্দৰ সমালোচনা আগবঢ়াইছিল আৰু লগতে তেওঁলোকে অনাগত সমাজবাদী সমাজ সম্পর্কে কিছু পূর্বাভাস দিবলৈকো চেষ্টা কৰিছিল। কিন্তু পুঁজিবাদৰ পৰা সমাজবাদলৈ  সংক্রমণ কেনেদৰে সম্ভৱপৰ হ’ব –এই বিষয়ে তেওঁলোকে কোনো বাস্তৱসন্মত পথ বিচাৰি পোৱা নাছিল।  আলোকদীপ্তিৰ জাকজমকতাৰ মাজতে ফৰাচী সমাজবাদীসকল আৱদ্ধ হৈ আছিল। সামাজিক আলোচনাৰ ক্ষেত্রত তেওঁলোকে বস্তুবাদৰ প্রয়োগ ঘটাবলৈ সক্ষম হোৱা নাছিল। ইতিহাস মানেই ‘মানুহৰ মানসিক বিকাশৰ ইতিহাস’ বুলি ভবাৰ পৰম্পৰা তেতিয়াও অক্ষুণ্ণ হৈয়েই ৰৈছিল।  ব্লাংকি  তথা আন আন সমাজবাদীসকলেও পুঁজিবাদৰ কোনো বৈজ্ঞানিক আলোচনা বিকশিত কৰিব পৰা নাছিল। এনে স্থলত আগবাঢ়ি যাবলৈ দুটা উপাদান -  ১)আলোকদীপ্তিতকৈ শ্রেষ্ঠ  এক বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰ বিকাশ তথা ২)পুঁজিবাদ সম্পর্কে এক বৈজ্ঞানিক আলোচনা –অপৰিহার্য হৈ পৰিল।